Мазҳабсизларда ҳеч қандай ижтиҳод усул ва қоидалар йўқ
Бугунги кунда кўпчилигимиз бирор масалада ўзимизча шаръий ҳукм чиқаришга қодир эмасмиз. Албатта, бирор масалада ҳукм олиш учун фиқҳий мазҳабларга мурожаат қилиш мақбул ишлардан ҳисобланади.
“Мазҳаб” сўзи арабчада “йўл”, “йўналиш”, шаръий истилоҳда эса “диний масала бўйича муайян мужтаҳид олимнинг фатво чиқариш йўли” маъноларини билдиради.
Мазҳабсизлик тарафдорлари даъвосига кўра, исломда фиқҳий мазҳабларнинг бирига эргашиш шарт қилинмаган. Гўёки мазҳабга эргашган мусулмонлар кўр-кўрона тақлид қилгани учун адашади. Исломга амал қилишнинг асосида фақат Қуръон ва суннат туриши лозим. Мазҳаблар эса гўёки китоб ва суннат таълимотидан кўра, мазҳаббошиларнинг ижтиҳодларига тақлид қилинишига ўхшайди. Шунингдек, бемазҳаблар фиқҳий мазҳаблар ҳижрий III а. сўнг пайдо бўлгани боис уларни бидъат иш, деган даъвони илгари сурадилар.
Айниқса, масҳабсизлар мусулмонларнинг деярли ярмини эргаштирган ҳанафийлик мазҳаби асосчиси, буюк олим Имом Абу Ҳанифа, унинг сафдошлари ва шогирдларини ҳадис билмасликда, фиқҳий масалаларни ечишда нақлни қўйиб, ақлга таянганликда айблайдилар.
Мазҳабсизлик тарафдорлари ўзларини бир қанча турли номлар билан атайди: салафи солиҳларга эргашиш даъвоси билан “салафийлар”, саҳиҳ ҳадисга эргашиш даъвоси билан “аҳли ҳадислар”.
Таъкидлаш жоизки, Муҳаммад (с.а.в.) ҳаётлик даврларида саҳобалар муайян шаръий масала чиқиб қолса, У зотнинг ўзларига мурожаат қилиб ечимини топишган. Пайғамбар (с.а.в.)нинг вафотларидан сўнг саҳобалар шаръий саволлар бўйича ўзларининг орасида мужтаҳид даражасида бўлган саҳобалардан фатво сўраганлар. Тобеъинлар Муҳаммад (с.а.в.)нинг саҳобалари тутган йўлни тутиб, ўзларининг орасидаги мужтаҳидларга эргашганлар.
Тобеъийнлар даврида ижтиҳодий омиллар сабабли икки асосий мактаб – райъ ва ҳадис мактаби шаклланган. Ушбу иккала мактабдан йигирмага яқин мазҳаблар шаклланиб, улардан тўрттаси: ҳанафийлик, ҳанбалийлик, моликийлик, шофеийлик сақланиб қолган ва Ислом диёрларига тарқалган. Мазҳабларнинг муайян масаладаги қарашларининг турлича экани ўзаро келиша олмасликларидан эмас, балки бир-бирларини тўлдиришлари билан изоҳланади. Тарих нуқтаи назаридан қаралса, бу тўрт мазҳаб ҳам бир-бири билан боғлиқ, мазҳаб асосчилари ўзаро бевосита ёки билвосита бир-бирларига устоз ёки шогирд бўлишган. Шу билан бирга, ҳар бир мужтаҳиднинг мазҳаб тузишда ўзига хос илмий йўналиши бўлган.
Машҳур аллома Ибн Ражаб (1335-1393 м.й.): “Кўплаб мазҳаблар орасидан фақат тўрттасининг сақланиб қолгани асрлар давомида инсонларни турли зиддиятлар ва ихтилофлардан ҳимоя этишда асос бўлган”, деб ёзган (“Тўрт мазҳабдан бошқага эргашганга раддия” китоби).
Уламолар мазҳабларга эргашиш Пайғамбар (с.а.в.)нинг қуйидаги ҳадисига амал қилишдир, деб таъкидлайдилар:“Агар ихтилофни кўрсангиз, ўзингизга кўпчилик томонини лозим тутинг” (Имом Можа, 3950-ҳадис).
Мазҳаблардаги битта масалага нисбатан турлича ёндошишлик ислом шариатида мусулмонлар учун кенг имкониятлар мавжудлигидан далолат беради. Мазҳабларда у ёки бу масала ислом аҳкомлари, муайян жамият, халқ ёки миллатнинг урф-одатлари, қадриятлари ҳамда ижтимоий муносабатларнинг мазмунини ҳам ҳисобга олган ҳолда, энг маъқул шаклда ҳал қилинган.
Ислом уламолари шаръий ҳукмни ва унинг далилини билмайдиган мусулмон одам (муқаллид) мужтаҳид олимга тақлид қилиши зарурлигини таъкидлайдилар. Бунга Қуръондаги ушбу оятни далил сифатида келтириш мумкин: “Агар билмасангиз зикр аҳлларидан сўранг” (Наҳл сураси, 43-оят). Уламолар оят Китоб ва суннатга қайтиш шаклида эмас, балки аҳли зикрларга эргашишликка буюриш кўринишида нозил бўлганига эътибор қаратадилар.
Мазҳабларда Қуръон, суннат, ижмо ва қиёсдан далил сифатида фойдаланишнинг ўзига хос қоидалари, усул ва тамойилларига асосланган муайян тизим мавжуд. Масалалар тизимли равишда ҳал бўлган. Мазҳабсизларда эса ҳеч қандай ижтиҳод усул ва қоидалари йўқ бўлиб, “Қуръон ва Суннатга мурожаат қиламиз” қабилидаги далилсиз даъво билан ҳукмлар берилмоқда. Мақсадига, раъйига ва нафсига тўғри келган далилларни олиб, қолганларини ташлаш эса ёмон оқибатларни келтириб чиқармоқда.
Бемазҳаблар омма мусулмонлар ичида кўплаб нотўғри талқин қилинган ақидавий ва фиқҳий масалаларни тарқатмоқдалар. Ваҳоланки, бу масалалар Аҳли сунна олимлари томонидан аллақачон ҳал қилинган.
Мазҳабсизлар тарафдорларининг айрим иддаоларидан уларнинг даъволари асоссиз эканига ишонч ҳосил қилиш мумкин:
— бемазҳаблар “Қуръон битта ва Пайғамбар битта бўлса, тўрт мазҳаб орасида фиқҳий ихтилофлар бор, ҳақ битта эмасми?” дейдилар. Мазҳаблар бир манба – Қуръон ва суннатга асосланади. Мазҳабларнинг бирига эргашган киши Қуръон ва суннатга эргашган бўлади.
— Мазҳабсизлик тарафдорлари “Имом Бухорий бемазҳаб бўлган”, деб далил қилади. Ваҳоланки, Имом Бухорий яшаган даврда у кишига ўхшаш илми ижтиҳод даражасига етган, ўзи ижтиҳод қилганлар кўп бўлган. Ҳамма уламолар илми мужтаҳидликка етган одам, ўзи ижтиҳод қилади, деганлар. Ҳозир эса ўша даврдаги каби мужтаҳидлар йўқ эканини ҳисобга олмайдилар;
— мазҳабсизларнинг яна бир кўриниши мазҳабларни бир-бирига қориштиришдир. Қайси мазҳабнинг далили кучли бўлса, ўшани оламиз, дейишади. Буни уламолар ҳаром амал, деб санашган. Ваҳоланки, мужтаҳид саҳиҳ деб амал қилган ҳадисни улардан кейин келганлар заиф дея олмайди. Чунки кейин келганлар аввал ўтганларга ўзларининг қоидалари билан ҳукм қила олмайди.
— Мазҳабсизлик тарафдорлари жамоавий фарз намозидан кейин масжиддан чиқиб кетадилар. Буни гўёки “намоздан кейинги зикрларни Муҳаммад (с.а.в.) жамоат бўлиб қилмаганлар, ёлғиз қилганлар, биз суннатга амал қиламиз”, деб изоҳлайдилар. Ваҳолангки, намоздан кейинги зикрларни жамоат бўлиб адо этиш бирор ҳадисда очиқ-ойдин келмаган бўлсада, ундан қайтариқ ҳам собит эмас. Балки, жуда кўп ҳадисларда намоздан кейин масжидда зикр билан машғул бўлишга тарғиб қилинган. Анас (р.а.)дан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ (с.а.в.) бундай деганлар: “Аллоҳни зикр қилаётган бир қавм билан эрталабки намоздан қуёш чиққунича бирга ўтиришим менга Исмоил (а.с.)нинг авлодидан тўрт нафарини (қуллик ёки қийинчиликлардан) озод қилишимдан кўра севимлироқдир. Аллоҳни зикр қилаётган қавм билан бирга аср намозидан то қуёш ботгунча бирга ўтиришим тўрт нафар (инсон)ни озод қилишимдан севимлироқдир” (Имом Абу Довуд, 3667-ҳадис).
— муҳим нуқта, бемазҳаблар намозни ва бошқа барча ибодатларни фиқҳий мазҳаблардан бошқача тарзда тақдим қила олмайдилар. Балки ўзлари ҳам ушбу мазҳаблар асосида таълим олган. Аммо кейинчалик, Қуръон ва суннатдан ўзларича янги ҳукмлар чиқаришга ўтиб, ихтилофларга сабаб бўлмоқдалар.
Уламолар мазҳабдан юз ўгириш салафи солиҳ йўлидан юз ўгириш бўлиб, шубҳасиз адашишга олиб бориши ҳақида огоҳлантиради. Зеро, тўртмазҳаб пайдо бўлгандан кейин ислом олами тан олган забардаст олимларнинг барчалари тўрт мазҳабдан бирига эргашганлар.
Таассуфки, мазҳабсизлик тарафдорлари жамиятда ихтилоф чиқариш билан шуғулланиб, аслида ислом маданияти ва таълимоти ривожи учун ҳеч қандай ҳисса қўшаётганлари йўқ. Аксинча, Қуръон ва суннатдан ҳар ким ўзбошича янги ҳукм чиқариш мусулмонларни куфрда айблаш, уларнинг қонини тўкишни ҳалол ҳисоблаш, боғийлик (ҳукуматга қарши чиқиш), тинч жамиятда ваҳима уйғотиш ва фитна қўзғаш, обод жойларни вайрон қилиш каби исломда қатъиян ман қилинган хатти-ҳаракатларга сабаб бўлмоқда. Бу билан биз ўзимизга ҳам бошқа мусулмонларга ҳам, айниқса Ислом динига зарар берамиз.
Аллоҳ таоло барчамизни дини исломга, мусулмонларга манфаати тегадиган кишилардан қилсин.
“Мазҳаб” сўзи арабчада “йўл”, “йўналиш”, шаръий истилоҳда эса “диний масала бўйича муайян мужтаҳид олимнинг фатво чиқариш йўли” маъноларини билдиради.
Мазҳабсизлик тарафдорлари даъвосига кўра, исломда фиқҳий мазҳабларнинг бирига эргашиш шарт қилинмаган. Гўёки мазҳабга эргашган мусулмонлар кўр-кўрона тақлид қилгани учун адашади. Исломга амал қилишнинг асосида фақат Қуръон ва суннат туриши лозим. Мазҳаблар эса гўёки китоб ва суннат таълимотидан кўра, мазҳаббошиларнинг ижтиҳодларига тақлид қилинишига ўхшайди. Шунингдек, бемазҳаблар фиқҳий мазҳаблар ҳижрий III а. сўнг пайдо бўлгани боис уларни бидъат иш, деган даъвони илгари сурадилар.
Айниқса, масҳабсизлар мусулмонларнинг деярли ярмини эргаштирган ҳанафийлик мазҳаби асосчиси, буюк олим Имом Абу Ҳанифа, унинг сафдошлари ва шогирдларини ҳадис билмасликда, фиқҳий масалаларни ечишда нақлни қўйиб, ақлга таянганликда айблайдилар.
Мазҳабсизлик тарафдорлари ўзларини бир қанча турли номлар билан атайди: салафи солиҳларга эргашиш даъвоси билан “салафийлар”, саҳиҳ ҳадисга эргашиш даъвоси билан “аҳли ҳадислар”.
Таъкидлаш жоизки, Муҳаммад (с.а.в.) ҳаётлик даврларида саҳобалар муайян шаръий масала чиқиб қолса, У зотнинг ўзларига мурожаат қилиб ечимини топишган. Пайғамбар (с.а.в.)нинг вафотларидан сўнг саҳобалар шаръий саволлар бўйича ўзларининг орасида мужтаҳид даражасида бўлган саҳобалардан фатво сўраганлар. Тобеъинлар Муҳаммад (с.а.в.)нинг саҳобалари тутган йўлни тутиб, ўзларининг орасидаги мужтаҳидларга эргашганлар.
Тобеъийнлар даврида ижтиҳодий омиллар сабабли икки асосий мактаб – райъ ва ҳадис мактаби шаклланган. Ушбу иккала мактабдан йигирмага яқин мазҳаблар шаклланиб, улардан тўрттаси: ҳанафийлик, ҳанбалийлик, моликийлик, шофеийлик сақланиб қолган ва Ислом диёрларига тарқалган. Мазҳабларнинг муайян масаладаги қарашларининг турлича экани ўзаро келиша олмасликларидан эмас, балки бир-бирларини тўлдиришлари билан изоҳланади. Тарих нуқтаи назаридан қаралса, бу тўрт мазҳаб ҳам бир-бири билан боғлиқ, мазҳаб асосчилари ўзаро бевосита ёки билвосита бир-бирларига устоз ёки шогирд бўлишган. Шу билан бирга, ҳар бир мужтаҳиднинг мазҳаб тузишда ўзига хос илмий йўналиши бўлган.
Машҳур аллома Ибн Ражаб (1335-1393 м.й.): “Кўплаб мазҳаблар орасидан фақат тўрттасининг сақланиб қолгани асрлар давомида инсонларни турли зиддиятлар ва ихтилофлардан ҳимоя этишда асос бўлган”, деб ёзган (“Тўрт мазҳабдан бошқага эргашганга раддия” китоби).
Уламолар мазҳабларга эргашиш Пайғамбар (с.а.в.)нинг қуйидаги ҳадисига амал қилишдир, деб таъкидлайдилар:“Агар ихтилофни кўрсангиз, ўзингизга кўпчилик томонини лозим тутинг” (Имом Можа, 3950-ҳадис).
Мазҳаблардаги битта масалага нисбатан турлича ёндошишлик ислом шариатида мусулмонлар учун кенг имкониятлар мавжудлигидан далолат беради. Мазҳабларда у ёки бу масала ислом аҳкомлари, муайян жамият, халқ ёки миллатнинг урф-одатлари, қадриятлари ҳамда ижтимоий муносабатларнинг мазмунини ҳам ҳисобга олган ҳолда, энг маъқул шаклда ҳал қилинган.
Ислом уламолари шаръий ҳукмни ва унинг далилини билмайдиган мусулмон одам (муқаллид) мужтаҳид олимга тақлид қилиши зарурлигини таъкидлайдилар. Бунга Қуръондаги ушбу оятни далил сифатида келтириш мумкин: “Агар билмасангиз зикр аҳлларидан сўранг” (Наҳл сураси, 43-оят). Уламолар оят Китоб ва суннатга қайтиш шаклида эмас, балки аҳли зикрларга эргашишликка буюриш кўринишида нозил бўлганига эътибор қаратадилар.
Мазҳабларда Қуръон, суннат, ижмо ва қиёсдан далил сифатида фойдаланишнинг ўзига хос қоидалари, усул ва тамойилларига асосланган муайян тизим мавжуд. Масалалар тизимли равишда ҳал бўлган. Мазҳабсизларда эса ҳеч қандай ижтиҳод усул ва қоидалари йўқ бўлиб, “Қуръон ва Суннатга мурожаат қиламиз” қабилидаги далилсиз даъво билан ҳукмлар берилмоқда. Мақсадига, раъйига ва нафсига тўғри келган далилларни олиб, қолганларини ташлаш эса ёмон оқибатларни келтириб чиқармоқда.
Бемазҳаблар омма мусулмонлар ичида кўплаб нотўғри талқин қилинган ақидавий ва фиқҳий масалаларни тарқатмоқдалар. Ваҳоланки, бу масалалар Аҳли сунна олимлари томонидан аллақачон ҳал қилинган.
Мазҳабсизлар тарафдорларининг айрим иддаоларидан уларнинг даъволари асоссиз эканига ишонч ҳосил қилиш мумкин:
— бемазҳаблар “Қуръон битта ва Пайғамбар битта бўлса, тўрт мазҳаб орасида фиқҳий ихтилофлар бор, ҳақ битта эмасми?” дейдилар. Мазҳаблар бир манба – Қуръон ва суннатга асосланади. Мазҳабларнинг бирига эргашган киши Қуръон ва суннатга эргашган бўлади.
— Мазҳабсизлик тарафдорлари “Имом Бухорий бемазҳаб бўлган”, деб далил қилади. Ваҳоланки, Имом Бухорий яшаган даврда у кишига ўхшаш илми ижтиҳод даражасига етган, ўзи ижтиҳод қилганлар кўп бўлган. Ҳамма уламолар илми мужтаҳидликка етган одам, ўзи ижтиҳод қилади, деганлар. Ҳозир эса ўша даврдаги каби мужтаҳидлар йўқ эканини ҳисобга олмайдилар;
— мазҳабсизларнинг яна бир кўриниши мазҳабларни бир-бирига қориштиришдир. Қайси мазҳабнинг далили кучли бўлса, ўшани оламиз, дейишади. Буни уламолар ҳаром амал, деб санашган. Ваҳоланки, мужтаҳид саҳиҳ деб амал қилган ҳадисни улардан кейин келганлар заиф дея олмайди. Чунки кейин келганлар аввал ўтганларга ўзларининг қоидалари билан ҳукм қила олмайди.
— Мазҳабсизлик тарафдорлари жамоавий фарз намозидан кейин масжиддан чиқиб кетадилар. Буни гўёки “намоздан кейинги зикрларни Муҳаммад (с.а.в.) жамоат бўлиб қилмаганлар, ёлғиз қилганлар, биз суннатга амал қиламиз”, деб изоҳлайдилар. Ваҳолангки, намоздан кейинги зикрларни жамоат бўлиб адо этиш бирор ҳадисда очиқ-ойдин келмаган бўлсада, ундан қайтариқ ҳам собит эмас. Балки, жуда кўп ҳадисларда намоздан кейин масжидда зикр билан машғул бўлишга тарғиб қилинган. Анас (р.а.)дан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ (с.а.в.) бундай деганлар: “Аллоҳни зикр қилаётган бир қавм билан эрталабки намоздан қуёш чиққунича бирга ўтиришим менга Исмоил (а.с.)нинг авлодидан тўрт нафарини (қуллик ёки қийинчиликлардан) озод қилишимдан кўра севимлироқдир. Аллоҳни зикр қилаётган қавм билан бирга аср намозидан то қуёш ботгунча бирга ўтиришим тўрт нафар (инсон)ни озод қилишимдан севимлироқдир” (Имом Абу Довуд, 3667-ҳадис).
— муҳим нуқта, бемазҳаблар намозни ва бошқа барча ибодатларни фиқҳий мазҳаблардан бошқача тарзда тақдим қила олмайдилар. Балки ўзлари ҳам ушбу мазҳаблар асосида таълим олган. Аммо кейинчалик, Қуръон ва суннатдан ўзларича янги ҳукмлар чиқаришга ўтиб, ихтилофларга сабаб бўлмоқдалар.
Уламолар мазҳабдан юз ўгириш салафи солиҳ йўлидан юз ўгириш бўлиб, шубҳасиз адашишга олиб бориши ҳақида огоҳлантиради. Зеро, тўртмазҳаб пайдо бўлгандан кейин ислом олами тан олган забардаст олимларнинг барчалари тўрт мазҳабдан бирига эргашганлар.
Таассуфки, мазҳабсизлик тарафдорлари жамиятда ихтилоф чиқариш билан шуғулланиб, аслида ислом маданияти ва таълимоти ривожи учун ҳеч қандай ҳисса қўшаётганлари йўқ. Аксинча, Қуръон ва суннатдан ҳар ким ўзбошича янги ҳукм чиқариш мусулмонларни куфрда айблаш, уларнинг қонини тўкишни ҳалол ҳисоблаш, боғийлик (ҳукуматга қарши чиқиш), тинч жамиятда ваҳима уйғотиш ва фитна қўзғаш, обод жойларни вайрон қилиш каби исломда қатъиян ман қилинган хатти-ҳаракатларга сабаб бўлмоқда. Бу билан биз ўзимизга ҳам бошқа мусулмонларга ҳам, айниқса Ислом динига зарар берамиз.
Аллоҳ таоло барчамизни дини исломга, мусулмонларга манфаати тегадиган кишилардан қилсин.
Муҳаммади ҚОРАЕВ,
Қарши шаҳар “Қум қишлоқ” жоме масжиди имом-хатиби
